You Cannot Download this book untill you login but you can read it .

---

Login Register

Murmushi yayi sannan lashe bakin shi ya kashe wayar baki daya.
.....
Abuja
Bayan na dawo gida, sai da na kuma rashin lafiya, kamar bazan rayu ba, sannan naji sauki.

...... Yau muka yi da Rumah zan zo gidan ta, dan haka da wuri na gayawa Aunty Aina'uh, ita kanta taji dadin ganin na cire Jay daga cikin rayuwa ta.

Da sauri na fita ina ce mata.
"Uwata sai na dawo!"

"Allah ya k'iyayye hanya, ki kula sosai don Allah."

"Amin Ya Allah."
Da sauri na nufi inda motar take, sanya driven ya kai ni Unguwar su.

.... Karfe biyu na isa gidan, a hankali na fito daga motar nayiwa driven sallama, sannan na nufi cikin gidan, cikin nutsuwa.

A farfajiyar gidan, na hango Khalid da wani mutum bayan shi kawai na iya hangowa, ban kuma kallon su ba, har na iso inda suke, gaishe da Khalid nayi ya amsa.
"Gimbiya Aanih Fatimah! Kece a gidan mu?...."

#Mai_Dambu...
10/23/20, 9:56 AM - Ummi Tandama: Acct: 0472282105
GTBNK Ramlat Abdulrahman Manga 300â‚? katin mtn 300 normal posting 21/October Insha Allah
Zahrahn Addah Ramlat domin nuna shaidar biya! ita za a turawa....
07035133148/ +22784506476 yan Nijar zasu iya samun A'isha Indo Nijar.....

*Yariman Zazzau*

Cikin zazzakar muryana nace Mishi.
"Abban Maam nice ya aiki dasu Maam da Mamanta?"

            Murmushi yayi sannan yace,
"Alhamdulillahi, ya gida da jikin ki da fatan kin ji sauki ko?"
"Gyada mishi kai nayi,.ina murmushin takaici.
"Toh ki shiga tana cikin"
    
A sanyayye yayi wucewa ta,.ina ji a jikina ana bina da kallo, bayan na shige ya kalli abokin shi su cigaba da hirar su, ya ga yana bin bayana da ido.
"S. Yarima! Ya dai?"
Khalid ya tambayi abokin shi, lumshe idanunshi yayi wanda suke kamar yasha wani abu na maye.
             "Kayi shiru kuma? Bayan kana bani labarin." Inji Khalid,
"Wannan yarinyar daga wata masarauta take?" Tambayar yayi tare da kafe Khalid da ido, zuciyar shi tana wani irin rawa. Lumshe idanunshi yayi na wasu lokuta kafin ya bude ya kuma mai maita tambayar da yayiwa Khalid.

       "Yar sarkin sokoto ce!" Ya bashi amsa a takaice,
     Zubawa Khalid ido yayi sannan ya taɓe baki tare da shafa kan shi, sannan yace.
"Ok wacce ta gudu  ranar aurenta?"

Yayi tambayar tare da zubawa Khalid ido.
"Ba gudu tayi ba! Sace ta aka yi."

          Basar da zancen yayi kamar bai damu ba, ya cigaba da ta daddana wayar hannun shi.

            Can ya d'ago kan shi kamar me ciwon baki yace.
"Ina fatan ban mata tsufa ba? Don Allah Khalid gaya min gaskiya."

        Gyara zama khalid yayikafin yace.
"Ka tsufa dayawa! Kuma kaga zaka ba'a mata lokaci, kyanta ta sami wanda"

    Harara ya watsawa Khalid, sannan yace.
"Meye alaƙar ku da ita?"

     Nan ya gaya mishi yadda suke tare da kuma zumuncin da ya kullu a tsakanin su.

      Murmushi yayi sannan yace.
"Yarinyar bata da kauÉ—i da rawan kai, ina son mace me kamewa haka saboda duk inda kuka shiga bazata baka kunya ba!"

Nan yayi ta bayani tare da nunawa Khalid yadda Aanih ta kwanta mishi.

.....
   A cikin gidan kuwa tunda na isa,.muka yi sallah. Muka kuma tsinke da hira tare da shiga dakin girki, muka gama abincin rana sannan muka fito tare da shirya tabirin abinci.

             Ta shiga wanka ina zaune a d'akinta, can tana fitowa nima na fito, ta kimtsa kan ta.

            ..... Tana gamawa ta fito falon inda ta kira mijinta suka shigo da abokin shi, wanda yana shigowa ya zuba min ido, kamar zai cinye ni.  Sunkuyar da kaina nayi ina wasa da  bakin mayafina, har ta min magana. Koda na isa gurin abincin nace mata.
"Kinga zuba min na koma falo zanfi sakewa."

   Zuba min ido yayi sannan yacewa Khalid.
"Kaga nima zuba min na koma falon."

     Sake baki nayi ina kallon shi, b'ata rai yayi sannan ya kuma cigaba da latsa wayar hannu shi, tana gama zuba min sai da nace mata.
"Nifa abincin yayi min yawa kuma bana cin namar kaza, sabida kiba. Ganyen ma ya ishe ni."

    "Madam nima daga yau na ajiye cin namar kaza, sabida kar nayi kiba, zuba mana ganyen zamu ci a madadin nama," ya faɗa tare da tsume fuska, tana zuba min na mike.

             Shima kuwa ya mike tare muka dawo falon, zama nayi ina kallon ikon Allah. Yadda na zauna a haka shima yazo ya zauna, haushi ya bani ban san lokacin da nace mishi.
"Kai mayye ne?"

"Eh ni mayye ne! Amma sai da na ganki na fara maita, sabida kurwanki zata yi zaƙi"
  
Sai kuma naga rashin dacewar abinda na fada, na kuma cigaba da cin abincin ina wasa da wayata, shi kan bai iya cin abincin ba, sai ma zuba min ido da yayi yana murmushi. Kar'ar wayar Ummu yayi yana kusada ni, ina duba fuskar wayar naga tasa. Saraki!

  ... Tab'e baki nayi tare da mika mata wayar.
"Assalamun Alaikum! Barka dai Saraki"
Juyawa tayi tana kallona, kafin tace mishi.
"Bana son damuwa! Wani munafuki ne ya gaya maka tana gidana? Saraki ka raba kanka da wahala, dan qaniyarka baka ce baka yinta ba, toh ina ruwanka da ita."

               Can da taga hankalina ya fara zuwa kan ta, mik'ewa tayi ta shiga cikin dakin ta, nan suka yi ta faɗa da shi, kafin tafito ranta a b'ace, ina zaune naga sakon karta kwana.

                 _Kiyi gaggawar koran mutumin kusa dake! Domin wallahi zan dauki mataki akan shi_
  Sakon renin hankali na tura mishi kamar zai yi hauka, nace mishi.
*Ayya ban gane wake magana ba, ko Baabina kai ka canza layi*

  Nan ya shiga cikin tashin hankali tare da turo min sako yafi karfin goma, nima kuma yana isata na rufe shi baki daya, amma dake bai da zuciya ya kuma turo min sakon ta wayar Najim.

....karshe rufe wayar nayi baki daya, yayi ta kiran Ummu taki dauka karshe itama kashe wayar tayi itama tunda yace bayayi. Kuma muka rasa ta ina ne aka gaya mishi akwai wani a tare da mu.

  ...... Ban wani ci abincin ba, na  kai dakin girki, na rufe sannan nazo muka koma d'akinta nan muka shiga hira kamar ba gobe.

                  Anan take bani labarin abin da  Jay yayi mata, d'azun murmushi nayi sannan nace mata.
"Ayya ya kyautawa kan shi."

Ban kuma magana ba, har dai la'asar nayi sallah, muka d'an tab'a hira sannan na mike zan tafi.
      Nan muka fito falon, kamar wanda na ajiye shi ya jirani, ina fitowa ya mike shi ma, har waje suka rakomu, sannan ya nace min na shiga motar shi, dakyar dai na shiga.

       Kamar ba zan shiga ba, kawai Ummu tasani na shiga. Ina tuna hirar da muka yi da ita tana bani labarin wannan mayyen da ya addabi rayuwata yau ɗaya.

       ---
*Masarautar Zazzau*

Ita dai masarautar Zazzau tana daya daga cikin muhimman masarautun kasar Hausa da ma yankin Afirka ta yamma.

Tarihi irin na kunne ya girmi kaka ya yi nuni cewa, Zazzau wata dadaddiyar masarauta ce, wadda ta samo asali tun daruruwan shekaru da suka gabata, wato daga lokacin jahiliyya ko kuma kafin zuwan addinin musulunci.


Zazzau Emirate

Yadda kalmar  ‘Zazzau� ta samo asali
Tushen wannan kalma ta ‘Zazzau� yana da rassa biyu, na farko yana da nasaba da yanayin kasar ta Zazzau, wanda daga Katsinanci ke nufin ‘zo-zo�, wato kasa mai laka, ba mai rairayi ba, wadda za a iya yin shuka a kanta, kuma ta tsiro.

A wani kaulin kuma ‘Zazzau� na nufin wani takobi, wanda ja-goran jama’a yakan dauka ya jagoranci jama’a a wajen yaki. Mai daukar wannan takobi ba sarki ake kiransa ba, a wancan lokaci ana kiran sa ne ‘Madau-Zazzau�, wato ‘Mai Dauke da Zazzau�.

Asalin Kalmar Zariya
Zariya kalma ce da ta samo asali daga sunan Zariya ‘yar Sarki Bakwa Turunku, wadda kanwa ce ga Sarauniya Amina

Bambancin Zazzau da Zariya
Zazzau masarauta ce, wadda ta kunshi dukkan kasashe da garuruwan da ke bin masarautar. Zariya kuwa shi ne babban birnin da sarki yake zaune da hakimai da ’yan majalisarsa ana gudanar da mulki. Sauran hakimai da suke da kasashe suna kawo wa sarki rahoto, su kuma ana aika masu da umarni.

Kafuwar Masarautar Zazzau

Mahaya dawakin Zazzau

A zamanin maguzanci, wato shekaru aru-aru da suka gabata, babu wani addini da ya shigo, sai al’adu  ko rayuwa irin ta maguzanci. Kuma kaura daga wannan waje, a koma wancan waje, ita ce al’adar Bil’Adama, a kokarin a kokarin neman wajen da zai zauna ya sami ingatacciyar rayuwa. Mafi yawan ayyukan da jama’a kan yi a lokacin su ne, noma da kiwo.

Wannan lokaci ne kuma masana tarihi ke kira zamanin ‘Zo-zo�, wato zamanin maguzanci, wanda ya kasance tun kafin shigowar addinin musulunci.

Lokacin da al’umma suka rika taruwa, suna samun shugabanci, har sarakunan Habe suka fara mulki, aka samu kafuwar Hausa Bakwai, wato zuri’ar Bayajidda da Sarauniya Daurama.

Kuma Zazzau na daya daga cikin kasashen da aka ba ’ya’yan Bayajida mulki.

Bayanin da aka samo daga bakin Marigayi Malam Habibu Na-Turunku, wani uban gari na Turunku, ya nuna cewa, Gunguma shi ne sarkin Zazzau na farko, kuma ya yi tafiyayya ne daga Daura, ya bi ta Kano da Rano, kuma ya fara yada zango a Kangi.

Wadanda suka biyo bayansa sun kafa biranen  mulkinsu ne a Kawari da Rikocci da Wuciciri da kuma Turunku, kafin su je Zariya.

Nohir ta auri wani bako, ta haifa masa da namiji, kuma aka sa wa dan suna dan Bakwa Turunku. Daga baya sunansa ya koma Bakwa Turunku, wanda ya gaji sarautar kawunsa Kawanissa a shekarar 1536.

Bakwa Turunku ya yi sarauta ne a garin Turunku, kuma har yanzu akwai sauran kufan masarautar ta Turunku a can kasan tsaunukan da suke shimfide  a yankin gabashin Zariya.

Kafuwar birnin Zariya
Kamar yadda aka sami labari daga wajen Marigayi Malam Habibu Na-Turunku, wani uban gari na Turunku, ya nuna cewa, Zariya ‘yar Bakwa Turunku, kuma kanwar Sarauniya Amina ce ta kafa birnin Zariya, don haka ake kiran birnin da sunanta.

Hakan kuwa ya biyo bayan yadda hedikwatar mulki ta Zazzau ta yi ta sauya wuri saboda matsalar rashin ruwa, a zamanin mulkin Bakwa Turunku, wato mahaifin Sarauniya Amina da Zariya. Hedikwatar ta tashi daga Bomo zuwa Wucicciri zuwa Ancau zuwa Kargi, ta koma Turunku. A wancan lokaci an ce sai Bakwa ya ga Turunku ta yi wa mutanensa kadan a matsayin hedikwatar mulki, ga matsalar ruwa ana fama da ita. Saboda haka, sai ya koma Zariya a shekarar 1537.  Daga nan ne kuma masarautar Zazzau ta koma Zariya.

Amma ba a shiga Zariya kai tsaye ba, sai Bakwa Turunku ya gaya wa ‘yarsa Zariya, cewa ta je wajen kufannin iyayensu, wato Kufena kenan, ta je ta fara zama a wurin, kuma akwai rafi a wajen. Sai dai da Sarauniya Amina, wadda ita ce 'ya a wajen Zariya, ta dawo daga yake-yakenta, sai ta ce wurin ya yi fadi da yawa. Idan aka gina hedikwatar mulki a wurin a wancan zamani na yake-yake, to mahara za su iya kai masu hari. Saboda haka, ta ce a koma kusa da rafin da ake kira Fadamar Bono a cikin gari, wanda daga baya da Fulani suka karbi mulki suka mayar da sunan zuwa Fadamar Sarki.

Da aka gama sake shata gari, sai Sarauniya Amina ta sa wa wannan zagayen da’irar da aka yi sunan kanwarta, wato Zariya.  Don ta girmama suna ‘yar uwarta, kuma dalilin sunan garin Zariya kenan. Kuma ta gina gida a cikin gari, inda ya zama fadar Zazzau, inda mahaifinta ya zauna, kuma har yanzu nan ne fadar masarautar Zazzau.  Ana kiran gidan da sunan ‘Gidan Bakwa�.

*Asalin Ganuwar Zazzau*
A zamanin da,  mai karfi shi ke da iko a kasashen Hausa da sauran wurare, saboda haka kowacce kungiyar al’umma da suke so su yi karfi, sai sun kewaye kansu, yadda mahara ba za su shigo masu ba. Wannan shi ne dalilin ganuwa a kasar Hausa, kuma inda duk aka yi ta, an yi ne don wurin ya zama hedikwatar mulki na al’ummar wajen.

To, a Zazzau wadanda suka fara yin ganuwa a cikin gari, aka mayar da cikin gari hedikwata, wato babban birnin mulki na Zazzau, su Bako Turunku ne, mahaifin Sarauniya Amina ta Zariya.  

Ganuwar Zariya, ita ce ta dauka tun daga dutsen Kufena, ta kewaya zuwa Hanwa, ta shigo wajen barikin soja, inda ake kira Jushin Waje. Ta biyo ta Kofar Galadima, ta Kofar Kona, ta hada da rafin Saye, sannan ta koma ta Gwargwaje, ta hadu da Wusasa, kana ta koma Kufena. Saboda sanin dabarun yaki, sai Sarauniya ta sa bawanta, wato Bono, ya je ya sara da’ira da rafin Sarki a tsakiya ya kewaya aka yi kofofin garin guda takwas, wadanda suka hada da Kofar Kibo, da Kofar Kona da Kofar Galadima, da Kofar Bai, da Kofar Doka wadda a da ake kira Kofar Kano, da Kofar Jatau, da Kofar Kuyambana da kuma Kofar Gayan.

*Sarauniya Amina*

Sarauniya Amina Habe ce ta Zazzau, sai dai wasu masana tarihi na kallon ta a matsayin Sarauniya, amma ba Sarki ba ce, don haka babu sunanta a jerin sarakunan Habe. Ma’ana, akwai sarautu da ake ba ’ya’ya mata a da a karkashin sarautar Habe. Alal misali, akwai Sarauniya, akwai Gimbiya, akwai Iya, akwai Madanni, da dai sauran su. Duk wadannan sarautu ne na ’ya’yan sarakunan Habe.

Saboda haka, Sarauniya Amina ba wai ta zama ita ce Sarki ba, a lokacin mahaifinta (Bakwa Turunku) yana sarki, ita kuma tana matsayin sarauniya, wato babbar ’yar sarki. Bisa al’ada, babban dan sarki shi ne shugaban rundunar sojoji na wannan masarauta.

To, ita Amina ita ke rike da wannan kambi, kuma ita ta yi ta yake-yake. Ta buga daga Zazzau ta yi arewa har Kano, har Katsina, ta kare iyakokin masarautar Zazzau.

Ta yi kudu da yamma, don kara fadi kasa da karfin mulki, kuma da haka ne ta dangana da kasar Naija ta yanzu, ta dangana da kasar Idah, wato kasar Attah Gara a jihar Kogi.

Ta je har kasar Nasarawa ta yau, saboda karfin yaki da iya gudanar da yaki da jaruntaka. Tana da rundunoni da take jagoranta, kuma duk inda suka tunkara suna yin nasara, kamar yadda tarihi ya nuna.

*Sarakunan Habe*
Tarihi ya nuna cewa, an yi sarakuna sittin na Habe, wadanda suka mulki masarautar Zazzau tun daga kan Gunguma, wanda shi ne ya fara yin sarauta a matsayin ‘Madau-Zazzau� na farko a wancan lokaci, kuma shi jika ne na Bayajidda.

Habe sun kwashe shekaru fiye da dari suna mulki, har ya zuwa lokacin mulkin Sarkin Zazzau Makau, wanda shi ne na karshe a jerin sarakunan na Habe, wanda shi ne ya fara zuwa Suleja (wadda aka fi sani da Abu-Ja tun asali).

Ga kuma jerin sunayen sarakunan na Habe:

Gunguma

Matazu

Tumsah

Tumusa

Suleman

Maswaza

Dinzaki

Nagogo

Katchina

Nawanci

Macikai

Kawo

Bashi Kar

Majidadi

Dihirahi

Jinjiku

Sakannu

Monan Abu  daga shekarar 1550 zuwa 1530

*Gidan Dan Masukanan  daga shekarar 1530 zuwa 1532*

Nohir  daga shekarar 1532 zuwa 1535

Kawanissa daga shekarar 1535 zuwa 1536

Bakwa Turunku daga shekarar 1536 zuwa 1539

Ibrahim daga shekarar 1539 zuwa 1566

Karama daga shekarar 1566 zuwa 1576

Kafo daga shekarar 1576 zuwa 1578

Bako daga shekarar 1578 zuwa 1581

Aleyu I daga shekarar 1581 zuwa 1587

Isma’ilu daga shekarar 1587 zuwa 1598

Musa shekarar 1598

Gadi daga 1958 zuwa 1601

Hamza shekarar 1601

Abdullah daga shekarar 1601 zuwa 1610

Burema daga shekarar 1610 zuwa 1613

Aleyu II daga shekarar 1613 zuwa 1640

Muhammad Rabo daga shekarar 1640 zuwa 1641

Ibrahim Basuki daga shekarar 1641 zuwa 1654

Bako II daga shekarar 1654 zuwa 1657

Sukana daga shekarar 1657 zuwa 1658

Aeyu III daga 1658 zuwa 1665

Ibrahim  daga shekarar 1665 zuwa 1668

Muhammad Abu daga shekarar 1668 zuwa 1686

Sayo Ali daga shekarar 1686 zuwa 1696

Bako Dan Musa daga 1696 zuwa 1701

Is’haq daga shekarar 1701 zuwa 1703

Burema Ashakuka 1703 zuwa 1704

Bako Dan Sunkuru daga shekarar 1704 zuwa 1715

Muhammad Dan Gunguma daga shekarar 1715 zuwa 1726

Uban Bawa daga 1726  zuwa 1733

Muhammad Gani daga shekarar 1733 zuwa 1734

Abu Muhammad Gani shekarar  1734

Dan Ashakuku daga shekarar 1734 zuwa 1737

Muhammad Abu daga shekarar 1737 zuwa 1757

Bawo daga shekarar 1757 zuwa 1759

Yunusa daga shekarar 1759 zuwa 1764

Yakubu daga shekarar 1764 zuwa 1767

Aleyu IV daga shekarar 1767 zuwa 1773

Cikoku daga shekarar 1773 zuwa 1779

Muhammad Maigamo daga shekarar 1779 zuwa 1782

Is’haq Jatau daga shekarar 1782 zuwa 1802

Muhammad Makau daga shekarar 1802 zuwa 1804

Yadda wasu wurare suka fita daga masarautar Zazzau

Lokacin da Shehu Usman Danfodiyo ya kawo jihadi a wuraren Hausa Bakwai da Banza Bakwai, Malam Musa yana jagorancin yaki. A tarihince, an ji cewa an kama Zazzau ba tare da an kashe ko da mutum daya ba.

Malam Musa ya shiga Zazzau ta Kofar Bai, a lokacin sarkin Zazzau na karshe na Habe, Sarki Makau ya fita da dakarunsa, ya bi hanyar Hunkuyi, hanyar Kudan, hanyar Kano, tun da an ba shi labari cewa, Malam Musa zai biyo ta hanyar Kano, to sai ya bi wannan hanya.

Shi kuma Shehu Usman Danfodiyo, sai ya ba Malam Musa shawara to ya kauce wa wannan hanya. Ana ganin hakan ba ya rasa nasaba da irin ilhamar manyan malamai na da, bayin Allah, suna addu’a, suna rokon Allah Ya ba su haske da ilhamar yadda abubuwa za su kasance.

Sai aka fada wa Malam Musa, cewa kar ya bi waccan hanya ta Kano, ya zagaya ya bi ta garin Likoro. Kuma haka ya bi, ya zagaya ya bi Farin Kasa da ke kasar Soba ta yanzu, sannan ya bullo wa Zariya ta Kofar Bai, ya kuma shiga garin.

Bayan shi kuwa Sarki Makau yana ta baryar arewa maso gabas, yayin da Malam Musa ya bullo ta arewa maso yamma, saboda haka ba a hadu an gwabza yaki ba.

Da haka Malam Musa suka shiga cikin birnin Zariya, suka rufe kofofin birnin, Sarki Makau na waje, yana jira, sai labari ya isa gare shi, cewa ai Fulani sun shiga Zariya sun kulle kofofi, wato an kori su Sarki Makau kenan.

Daga can Sarki Makau ya gudu, ya nufi kudanci, ya je nan, ya je can, don a lokacin akwai sarakuna irin su Sarkin Fatika da Sarkin Kajuru da Sarkin Kauru da sauran su, wadanda duka da suna bin Sarkin Zazzau na Habe.

Amma da Fulani suka zo, sai suka yi wa Sarki Zazzau Makau tawaye, suka bi Fulani. Suka ci gaba da biyayya, suka kuma zauna a karkashin Sarkin Zazzau musulmi, Bafulatani. Da haka fadin kasar Zazzau ya fara raguwa.


Bayan da Sarki Makau ya bar Zazzau, ya nufi kudanci yana neman goyon bayan kananan sarakunasa da ke can gefe,  wadanda tun zamanin Sarauniya Amina aka ci su da yaki, suna biyayya ga masarautar Zazau.

To, Shehu Usman Danfodiyo ya ce, idan mayakan Malam Musa sun sadu da wani wuri da wani babban dutse a kudu maso yamma da Zazzau, su tsaya a wurin. Iyakar daular da yake so ya tabbatar kenan. Inda Makau ya tafi, ya wuce wannan wuri, to, kar su bi shi. Hakan ne kuma aka yi.

Wannan shi ya sa aka kafa Zazzau Suleja a wurin, shi Sarkin Zazzau Makau shi ya tsaya a nan, kuma dakarun Malam Musa ba su ci gaba da bin su ba, suka koma Zariya. Saboda haka, ba a yi yaki da ya wuce wannan wuri ba.

Wato dai masarautar Suleja daga Zazzau ta fito, don haka har gobe masu sarautar Suleja suke kiran kansu da mukamin Sarkin Zazzau, amma Suleja. Shi ya sa za ka ji ana cewa, Sarkin Zazzau Suleja. Kuma duk sunayen unguwannin da ke cikin birnin Zariya, su ne za ka samu a Suleja, kamar su Kwarbai, Anguwan Fatika, su Kusfa, Anguwan Iya da dai sauransu. Saboda sun maimaita wadannan abubuwa da suka baro a Zariya.

Sai dai kuma a wani kaulin, an ce Malam Musa ya ziyarci Zariya ne tun kafin jihadin Shehu Usumanu Danfodiyo, kuma ya zauna a birnin yana koyar da karatun Al-Kur’ani da sauran littattafan addinin musulunci.

To, da jihadin ya shigo, ya kasance yana cikin mukarraban Mujaddadi Shehu Usumanu Danfodiyo, kuma ya sami matsayin ja-goran yaki. Da haka Malam Misa da mayakansa suka kai hari ga Muhammadu Makau, Sarki na  sittin a jerin sarakunan Habe, a ranar Asabar goma ga watan Zulhaji a shekarar 1804, lokacin yana filin sallar Idi da ke wajen garin Zariya.

Duk da yake dai Muhammadu Makau yana tare da dimbin mazaje tare da shi a lokacin harin, an ci shi da yaki. Saboda ba sa iya komawa cikin gari su dauko makamansu. Don haka aka tilasta masa tserewa tare da wasu magoya bayansa zuwa  Zuba da ke kudancin yankin masarautar Zazzau, inda a can ne ya yi tirjiya ga hare-haren Fulani. Daga cikin mutum dubu uku da ke tare da shi akwai ‘yan uwansa Abu-Ja da Abu-Kwaka.

A wannan wuri ne Sarki Makau ya zauna, kuma wadanda suka gaje shi suka  karfafa, suka kafa wata sabuwar masarautar Zazzau ta Habe mai cin gashin kanta a kasar da daga baya aka rika kira Abuja. Da ma kuma jama’ar yankin suna biyayya ga sarakunan Zazzau.

Wannan masarauta ta Habe ta rayu har ya zuwa lokacin zuwan Turawan mulkin mallaka na Birtaniya, duk kuwa da matsanantan hare-hare da Fulani ke kai masu. Kuma sarakunann Zazzau na Abuja, sun rike mukaman da suke da su na asali tun daga Zariya.

Sarakunan Habe na Suleja (Abu-Ja)
Sarakunan Habe na Suleja (Abuja), sun samo asali ne daga tsatson Is’haq Jatau, Sarkin Zazzau na hamsin da tara a Zariya, wanda ya yi sarauta daga shekarar 1782 zuwa 1802. Ga kuma jerin sarakunan da suka yi mulki a wannan masarauta ta Suleja (Abu-Ja) daga farko zuwa yau:

Muahammadu Makau daga shekarar 1804 zuwa 1825

Abu-Ja daga shekarar 1825 zuwa 1851

Abu-Kwaka  daga shekarar 1851 zuwa 1877

Ibrahim Iyalai daga shekarar 1877 zuwa 1902

Muhammad Ganu daga shekarar 1902 zuwa 1917

Musa Angulu daga shekarar 1917 zuwa 1944

Suleman Barau daga shekarar 1944 zuwa 1979

Ibrahim Dodo Musa daga shekarar 1979 zuwa 1993

Muhammad Awwal Ibrahim daga shekarar 1993 zuwa yanzu

A yanzu dai akwai masarautu biyu na Zazzau, wato Zazzau ta Fulani da ke da hedikwata a Zariya, da kuma Zazzau ta Habe mai hedikwata  a Abuja wato wurin da a yanzu aka fi sani da Sule-Ja).

*Sarakunan Fulani*
A lokacin da Shehu Usmanu Dafodiyo ya yi jihadi daga shekarar 1804, kasar Zazzau ta dangana da inda Habe suka tsaya, wato kasar Idah a jihar Kogi ta yau

A zamanin Sarkin Zazzau, Malam AbdulKarim, daga baryar kudu masarautar Zazzau ta dangana da har zuwa inda a yanzu ake kira Nasarawa, kuma har zuwa gabar kogin Benuwai.

A baryar arewa kuwa ta yi iyaka da sauran kasashen Hausa bakwai, kamar Katsina ta fuskar arewa, da Kano ta fuskar arewa maso gabas, sai Bauchi da Filato a arewa maso yamma. Kuma daga Zazzau ne ake nada sarakunan kasashen da ke karkashin masarautar ta Zazzau

Sarkin Zazzau na farko a karkashin daular Usumaniyya, shi ne Malam Musa, wanda Shehu Usumanu Danfodiyo ya ba tutar jaddada musulunci a kasar Zazzau, kuma na karshe kuma shi ne Sarkin Zazzau Makau wanda Turawan mulkin mallaka suka kawar.

Ga kuma jerin sunayen sarakunan Zazzau na Fulani:

Malam Musa daga shekarar 1804 zuwa 1821                                                    

Malam Yamusa deaga shekarar 1821 zuwa 1834                                                          

Malaam AbdulKarimu daga shekarar 1834 zuwa 1846

Malam Hammada daga shekarar 1846 zuwa 1853                                                 

Mamman Sani daga shekarar 1846 -1853

Sidi AbdulKadir daga shekarar 1853-1853

Malam AbdusSalami daga shekarar 1853 zuwa 1854

Malam AbdulLahi (nadi na farko) daga shekarar 1857 zuwa 1871 da (nadi na biyu)

daga shekarar 1874 zuwa 1879

Malam Abubakar daga shekarar 1879 zuwa 1888

Muhammadu Sambo daga shekarar 1888 zuwa 1890

Muhammadu Yero daga 1890 zuwa 1897

Sarki Malam Kwasau daga 1897 zuwa 1902 (shi ne sarki na karshe kafin zuwan Turawa)

Zuwan Turawan mulkin mallaka

Alu Dan Sidi (shi ne Sarkin Zazzau wanda Turawan mulkin mallaka suka fara nadawa) daga shekarar 1903 zuwa 1920

Sarki Dalhatu daga shekarar 1920 zuwa 1924

Sarki